Паверыць цяжка мне таму,
Што больш не прыйдзеш ты дадому,
А шапку я заўжды здыму
Перад магілай невядомай.
Рыгор БАРАДУЛІН.
Яна таксама чакала свайго бацьку з вайны. Шасцігадовая Саша выбягала за вёску і глядзела на калоны вызваліцеляў, што ішлі і ішлі па пыльнаму шляху. Дзяўчынцы і не думалася, што яна не пазнае бацьку. Бо шмат разоў трымала ў руках фотаздымак, які прыслаў ён дадому з той, незразумелай ёй, фінскай вайны. А пасля пачалася Вялікая Айчынная і ад бацькі не было больш ніякіх звестак.

Паверыць цяжка мне таму,
Што больш не прыйдзеш ты дадому,
А шапку я заўжды здыму
Перад магілай невядомай.
Рыгор БАРАДУЛІН.
Яна таксама чакала свайго бацьку з вайны. Шасцігадовая Саша выбягала за вёску і глядзела на калоны вызваліцеляў, што ішлі і ішлі па пыльнаму шляху. Дзяўчынцы і не думалася, што яна не пазнае бацьку. Бо шмат разоў трымала ў руках фотаздымак, які прыслаў ён дадому з той, незразумелай ёй, фінскай вайны. А пасля пачалася Вялікая Айчынная і ад бацькі не было больш ніякіх звестак. «Толькі праз некалькі гадоў пасля вайны атрымалі мы пахаванку, — успамінае Аляксандра Іванаўна. – У ёй скупа паведамлялася, што Іван Міхайлавіч Мачульскі, праявіўшы мужнасць і гераізм, загінуў у баях з белафінамі ў 1940 годзе. Пахаванка адняла апошнія надзеі, але ўсё роўна і маці, і мы з братам Анатолем працягвалі чакаць блізкага, дарагога нам чалавека. Не хацелася верыць, што ён ніколі не пераступіць парог роднай хаты, не пагушкае на моцных руках падросшых дзетак. Маці замуж больш так і не выйшла, засталася вернай яму на ўсё жыццё».
А Сашы тады вельмі хацелася прытуліцца да моцнага бацькавага пляча і выказаць яму ўсе свае дзіцячыя крыўды.
Расказаць, колькі гора прынеслі немцы ў родны куток. І як чакалі яны з маці перамогу і верылі: за святочным сталом збярэцца ўся дружная сям’я.
Цяпер, калі прайшло ўжо шмат гадоў і няма ў жывых маці і брата Анатоля, Аляксандра Іванаўна расказала мне тое, што так і не змагла расказаць свайму бацьку. Калі па-дзелішся з некім успамінамі, скідваецца цяжар набалелага, робіцца лягчэй на душы.
— Цераз край хлябнулі мы гора, цяжка гаварыць без слёз, — пачала яна свае ўспаміны. – Нарадзілася я ў вёсцы Міхейкава, дзе і пражыла ўсё жыццё. Па расказах маці, бо я не магу добра памятаць 1941 год, тры гады мне ўсяго было, наша хата была вялікая і прасторная. У вайну, па волі лёсу, яна аказалася і самай блізкай ад нямецкага гарнізона. Фашысты засяліліся ў нашу хату, пракапалі цераз падполле ход да рва, па якім быў праход у гарнізон, замацавалі дзоты. Тады мы, малыя, спаўна адчулі, што такое жах. Паліцаі прывозілі ў хату нарабаванае па вёсках дабро, часта ўтваралі п’янкі: пілі самагон, рагаталі, штурхаючы нас, стралялі ў столь над нашымі галовамі і не выпускалі з хаты. Маці загадвала нам з братам у такія хвіліны лажыцца тварам уніз на ложак і маўчаць. Аднойчы, уволю наздзекваўшыся, выкінулі нас на вуліцу. Маці пастукалася ў хату да суседзяў. Тыя па-шкадавалі нас і пусцілі пажыць. Але на гэтым здзекі над нашай сям’ёй не закончыліся. Невядома, дзеля якой мэты, прыходзілі яны забіраць нас, малых, і што было б з намі, каб не хітрасць і розум маці. Яна клала нас на ложак, закідвала коўдрамі, а немцам казала, што дзеці захварэлі на тыф. І такім чынам ратавала нам жыццё. Фашысты ведалі, што наш бацька, а таксама і яго брат Віктар ваююць на фронце. Паліцаі пранюхалі, і што брат маці Іван Клімаў – партызан. Маці не атрымала пропуска і не мела дазволу выязджаць з вёскі. Яна не магла нават дабрацца ў мястэчка, каб купіць солі. А якая яна нясмачная, ежа без солі. Няхай сабе і самая простая страва, але пасоленая, набывае зусім іншы смак.
Я шмат часу праводзіла ў бабулі Марыі, у невялікай вёсцы Панаўка, што тулілася да лесу непадалёку ад Паўлавіч. У час акупацыі таксама жыла там: маці вырашыла, што так будзе спакойней. Бабуля была партызанскай сувязной, у атрадзе змагаўся з ворагам і яе сын Іван. Яна дастаўляла ў атрад важныя звесткі, пякла хлеб, перадавала партызанам малако. Аднойчы на ўскраіне вёсачкі завязалася пера-стрэлка немцаў з народнымі мсціўцамі. Потым, пераязджаючы мосцік праз безымянны ручай, падарваліся на партызанскіх мінах, узляцелі ў паветра нямецкія машыны.
Карнікі прыехалі раніцай і выгналі ўсё мірнае насельніцтва з хат на вуліцу, загадалі стаць строем. І ўжо калі фашысту заставалася толькі даць чаргу з аўтамата, пад’ехаў нямецкі афіцэр і загадаў не страляць, а спаліць тры хаты. Людзей пакінулі жывымі, але з дому ўзяць нічога не дазволілі. Усё згарэла. Мы з бабуляй перайшлі жыць у пустуючы суседні дом. Бабуля малілася і дзякавала Богу, што пакінуў нас жывымі.
Дачакаліся мы вызвалення, перажыўшы гэтулькі гора. Усё верыла я ў той час, што бацька вернецца, бегала на шлях. Адзін салдат заўважыў мяне, дзяўчынку з кветкамі ў руках, і паклікаў да сябе. Цераз плячо ў яго віселі дзіцячыя чырвоныя чаравічкі, перавязаныя шнурочкамі.
— Вось дачушцы сваёй нясу, — патлумачыў ён мне, — а яна прыкладна такая ж, як і ты. Прымер на сваю ножку.
Мяне ахапіла неймаверная крыўда. Я пабегла ўцякаць ад яго праз поле да вёскі. Потым плакала наўзрыд, адчуваючы дзіцячым сэрцам: ніколі не прынясе мне мой бацька такія чырвоныя чаравічкі. Не дачакацца мне яго ў чэрвеньскім рознатраўі ля ўсё больш і больш пусцеючай шашы. Пасля таго выпадку я стала меней хадзіць на шлях. Пазней, з таго фотаздымка, што застаўся апошняй памяццю, зрабілі партрэт. Ён да гэтай пары вісіць у мяне ў хаце на сцяне.
Нашы гады, як знічкі. Мільгаюць і гаснуць. Адыходзяць у мінулае. Шмат гадоў ужо прайшло з той пары, калі маленькая дзяўчынка Саша бегала на шлях чакаць свайго бацьку. Яна з выдатнымі адзнакамі закончыла дзесяць класаў Круглянскай школы, паступіла вучыцца ў сельскагаспадарчы тэхнікум. Пасля вучобы вярнулася ў родную вёску, але ўладкавалася не па спецыяльнасці, а стала працаваць у мясцовай бібліятэцы. Потым, закончыла курсы тэхнікаў-асемянатараў , шаснаццаць гадоў працавала па гэтай спецыяльнасці ў саўгасе “Круглянскі”.
Механізатарам у гэтай гаспадарцы працаваў і яе муж Валерый Аляксандравіч. Цяпер яго няма ў жывых, дзесяць гадоў ужо мінула, як пайшоў з жыцця.
Плісікавы выгадавалі дваіх дзяцей. Дачакалася Аляксандра Іванаўна ўнукаў. Пра вайну яе часта просіць расказаць чатырнаццацігадовая ўнучка Жэня. І тады пачынае ўспамінаць тое, што давялося перажыць, вытрымаць у цяжкі час. Успамінае і пра тыя чырвоныя чаравічкі – самую вялікую сваю дзіцячую крыўду. І не на таго салдата крыўда, што сам таго не жадаючы, па-крыўдзіў малую, а на яе, бязлітасную вайну, якая адабрала дзяцінства, бацьку. Яшчэ вельмі хоча Аляксандра Іванаўна даведацца, пры якіх абставінах загінуў брат яе маці, Іван Міхайлавіч Клімаў, які змагаўся з ворагам у партызанскім атрадзе. У кнізе «Памяць. Круглянскі раён» значыцца, што загінуў ён 6 лютага 1944 года і пахаваны ў вёсцы Заазер’е Бялыніцкага раёна. Хоча пляменніца даведацца, дзе іменна знаходзіцца тая магіла, і калі хопіць сілы, пабываць на месцы пахавання. А можа хто яшчэ і з яго родных адгукнецца, бо з многімі страчана сувязь.
Мы выйшлі з Аляксандрай Іванаўнай на вуліцу. Над вёскай прашамацеў ускудлачаны вецер, а потым стала ціха-ціха. І ў гэтай цішыні ўвесь свет паўтараў, як малітву, яе словы:
— Няхай ніколі не паўторыцца вайна!
С. ВАРАПАЕВА.