Вёска Зарэчча патанае ў зеляніне садоў. У канцы

Вёска Зарэчча патанае ў зеляніне садоў. У канцы
мая белыя пялёсткі квецені ўжо асыпаліся долу, настаў час завязі пладоў. Міне яшчэ ты-дзень, і заружавее ўсімі адценнямі цёплых фарбаў лета. Вольга Ціханаўна Касмакова вельмі любіць такі час, любіць пасядзець на лавачцы ў сваім двары, адкуль добра відаць наваколле. Глядзіць удалеч на прырэчны луг, праз які няспынна нясе свае воды Друць, і бачыць сябе маладой. А можа і не засталося ззаду дзевяць дзесяткаў гадоў, бо як жа непрыкметна прамільгнулі яны, не паспела і азірнуцца. Вось толькі маладосць, самую шчаслівую пару, адабрала вайна.
Сёння я папрасіла Вольгу Ціханаўну расказаць пра той час і абудзіла яе ўспаміны, нялёгкія ўспаміны. У няпоўныя 18 гадоў — у самы росквіт жыцця, трапіла Вольга на прымусовыя работы ў Германію, амаль тры гады правяла далёка ад роднага дома, у фашысцкай няволі.
–Я вось у гэтай хаце і нарадзілася. Толькі перабудоўвалі яе некалькі разоў за доўгі час,– пачала расказваць Вольга Ціханаўна,– тут прайшло жыццё. Нялёгкім яно было, але як ужо Бог даў. На зіму да дачкі ў Санкт-Пецярбург з’ездзіла, а ўлетку не магу я там, так добранька ў сваім куточку, на сваёй зямельцы. Яна мяне заўсёды ўраджаямі радавала: гарбузы вырасталі — не падняць, гуркі радзілі. Я ж на гародзе зямлю ўсю за шмат годзікаў пальчыкамі перабрала, перамяла. Пакуль на сваіх нагах яшчэ, зноў бульбачку, бурачкі пасадзіла. Сын дапамагае па гаспадарцы, дык чаго я ў тым горадзе сядзець буду.
Ажно дванаццаць дзяцей гадавалася ў сям’і,– працягвала яна ўспаміны,– бацька цяслярнічаў. Калі стварыліся калгасы, запісаўся ў калектыў. І маці ў калгасе працавала, дзеці ў той час рана рабі-ліся самастойнымі, падрасталі і ішлі працаваць нароўні з дарослымі. У 1941 годзе ў жніўні мне споўнілася шаснаццаць.
Страшным быў пачатак вайны, назаўсёды чорным болем урэза-ліся ў памяць Вольгі Ціханаўны яе першыя дні.
— Вунь, бачыце, адгэтуль добра відаць гара паміж Зарэччам і Цяцерына, там, дзе Друць раздзяляе вёскі. З таго боку прыйшлі ў наш куток немцы на пачатку ліпеня 1941 года,– ўдакладніла яна.– Спачатку з самалёта скінулі варожы дэсант ля дубоў за вёскай, адтуль ворагі ішлі да Зарэчча. Я несла ў глінянай пасудзіне дзёгаць для змазкі коннай падводы, а тут, адкуль ён узяўся, проста перада мной немец з вінтоўкай цераз плячо: «Кіндэр, млека»,– паказаў на гарлач. Я кінула пасудзіну і ўцякаць хутчэй, толькі чула ззаду чужы голас і смех.
Пацягнуліся дні жыцця пад акупацыяй, пад страхам быць павешанымі, расстралянымі. Асабліва жорстка распраўляліся ворагі з яўрэйскімі сем’ямі.
Жыла ў Круглым яўрэйская сям’я, з якой мае бацькі былі ў вельмі добрых адносінах. Яўрэйка спрабавала ўратаваць ад ворагаў свайго сына. Яна прывяла яго да нас у Зарэчча, а сама вярнулася ў Круглае. Мы потым даведаліся, што яе расстралялі немцы на тым месцы, дзе і знаходзяцца цяпер яўрэйскія могілкі. А хлопчыка мы схавалі і ўратавалі ад расправы. Пасля вайны ён жыў у Ленінградзе.
Вользе Ціханаўне цяжка гаварыць, памяць ахоплівае адразу ўсе падзеі, якія адбываліся ў той час у яе родным куточку.
– Лютавалі ворагі, за малейшую правіннасць пагражалі расстрэлам, а людзі ўступалі ў барацьбу з імі, у лесе з’явіліся партызаны, якіх падтрымлівалі вяскоўцы. На могілках у Зарэччы патаемна пахавалі партызана, які загінуў у няроўнай сутычцы з немцамі. Пасля яшчэ адзін смяльчак-партызан трапіў у засаду ля гары, на якой умацаваліся ворагі, і таксама загінуў. У вёсцы Ліхінічы паспелі папярэдзіць яго сям’ю, каб схавалася ад расправы.
У 1942 годзе немцы з паліцаямі наехалі ў вёску, ўчынілі аблаву на моладзь. Я з сёстрамі схавалася ў падполлі, бацькі не прызнаваліся, дзе дзеці, і іх забралі і павезлі ў Цяцерына. Каб выратаваць сваіх родных, мы таксама напрамую праз кладку на Друці падаліся ў Цяцерына. А на другім баку нас перапыніў паліцай: ідзіце назад, сказаў нам, я ўсіх адпусціў і сам пайду ў партызаны. Вось так уратаваліся мы ў першы раз ад Нямеччыны, але ненадоўга. Зноў наехалі ў вёску ворагі і схавацца больш не ўдалося. Шмат дзяўчат з Зарэчча і з суседніх вёсак па-бралі ў той дзень у няволю.
Пагналі вязняў у Талачын, а надалей цягніком працягваўся гаротны шлях.
Я апынулася у горадзе Дорсен, дзе працавала на чыгунцы. Ад непасільнай працы зусім змарнела, заўсёды мроіўся цёплы хлеб, выняты з печы і заўсёды так хацелася есці… Кармілі так,што слабейшыя не вытрымлівалі, іх вывозілі назаўсёды. І кожны са страхам чакаў сваёй чаргі. З Дорсена мяне перавялі ў Аберхаўзен, дзе вязні будавалі вялікі басейн для нейкай нямецкай знаці. У 1944 апынулася за калючым дротам у лагеры ”Бісмарк” з якога забраў да сябе на працу бауэр. Яго гаспадарка знаходзілася за сем кіламетраў ад мяжы з Галандыяй. Вы і ўявіць сабе не можаце, як я тады выглядала, худая- худая, у лахманах, на нагах драўляныя галошы. А як цяжка было бегчы ў гэтых галошах, калі перад самым вызваленнем у 1945 годзе пачалася моцная бамбёжка і страляніна. Беглі мы, дзяўчаты-вязні, у цемры ночы і нейкім чынам трапілі на чыгуначны прыпынак. Быццам сам Бог дапамог. Гарадок занялі амерыканскія войскі, яны і прынеслі вызваленне. Пачаўся для нас зваротны шлях на радзіму. Адпраўкі чакалі доўга і толькі восенню вярнулася я ў родную вёску. Хацела напіцца з дарогі, зайшла ў родны двор, а калодзежа няма. У нас ля самай хаты біла празрыстая крыніца, бацька зрабіў зруб – атрымаўся кало-дзеж, і не было нідзе вады смачней, чым наша. Цяпер на месцы калодзежа вільгатнеў пясок. З жалем даведалася ад бацькоў, што верхавыя немцы спачатку напаілі коней, а потым атруцілі ваду. Бацька заўважыў, як яны сыпнулі туды нейкі белы парашок, і хуценька закапаў ваду. Ключ болей, нават праз шмат гадоў на тым месцы на паверхню не выйшаў.
Аправілася я дома, падужала, і на працу ў калгас пайшла. А ў хуткасці і жаніх прыехаў у сваты. Ягор родам з Оршы, а пазнаёміліся мы з ім у Германіі, яму таксама давялося прайсці праз пекла фашысцкай няволі. Пачалі жыць у маёй бацькоўскай хаце, нарадзілася двое дзяцей. Але нядоўгі век быў адмераны мужу: усяго тры гадочкі я з Ягорам пражыла і памёр ён, падарвала здароўе вайна. Адна падымала дзяцей на ногі, цяжка давялося, але ўсё вытрымала, ўсё перажыла. За траіх у калгасе працавала: і кароў даіла, і ў полі лён ірвала. Цяпер дачка Валянціна жыве ў Санкт-Пецярбургу, сын Сяргей — са мной. Ужо і дзеці мае — пенсіянеры, а я маю чацвёра ўнукаў, адзінаццаць праўнукаў і дваіх прапраўнукаў. Вось якая я цяпер шчаслівая,– дадала Вольга Ціханаўна,– таму і жыву доўга, каб на іх нарадавацца.
Цёплы ветрык крануў яе твар, разгладзіў маршчынкі, і ўсміхалася яна цяпер нечаму свайму, мне пакуль не зразумеламу.Тое,што адчувала яна зараз, адчуваць могуць толькі тыя, хто пражыў доўгі век, шмат пабачыў і шмат перажыў.
С.Варапаева.
На здымку: В.Ц.Касмакова.
фота А. Паўлава.