Еўдакія Елісееўна Зыкава і Ніна Гаўрылаўна Чарнякова нарадзіліся, выраслі і ўсё жыццё пражылі ў вёсцы Новая Радча. Падобных лёсаў не бывае, або вельмі і вельмі мала.

Еўдакія Елісееўна Зыкава і Ніна Гаўрылаўна Чарнякова нарадзіліся, выраслі і ўсё жыццё пражылі ў вёсцы Новая Радча. Падобных лёсаў не бывае, або вельмі і вельмі мала. Лёсы гэтых жанчын аб’ядноўвае адно: абедзьве яны ў гады Вялікай Айчыннай вайны сталі нямецкімі вязнямі, частку самай непаўторнай пары дзявоцтва правялі ў палоне.
Новая Радча прыціхла, быццам заснула пад полагам снежнай цішыні. Пражываюць у вёсцы ў асноўным адны пенсіянеры, працаздольных людзей мала. Летам тут больш ажыўлена: наязджаюць дачнікі. Жывапісныя мясціны, побач Друць, зона адпачынку. Зімой жа ўсё замірае і пустуючыя дачы чакаюць цёплай пары.
Спачатку я адшукала хату Еўдакіі Зыкавай. Яе паказаў мне мужчына, які прабіраўся па паўзамеценай снегам вуліцы.
— Вунь там, за калодзежам з правага боку, домік, прыгожа пафарбаваны, — патлумачыў ён, — у яе такое акуратнае жыллё, адразу заўважыце.
Сцяжынка да ганку была пратаптана. А сама гаспадыня з рані-цы паліла ў печы, рыхтавала для сябе няхітры сняданак. Падкідвала ў полымя сухія паленцы. Зыркі агонь клаў водбліскі на сцены, на простыя чорна-белыя фота-здымкі ў рамцы, на гадзіннік, які мерна адлічваў час. Ад гэтага святла і цяпла печы ў хаце рабілася ўтульна, а з вуліцы на шыбіны ляпіў снег.
— Чатырнаццаць гадоў я ўжо адна жыву, — пачала размову Еўдакія Елісееўна, запрашаючы прысесці. Дажываю век, восем-дзесят чацвёрты пайшоў ужо. Вайна ўмяшалася ў жыццё, многае не збылося з-за яе праклятай. Не дай Бог нікому перажыць тое, што мы перажылі…
Тры гады ёй усяго было, калі памерла маці. Бацька, які застаўся ўдаўцом ад першай жаніцьбы, калі сыходзіўся з маці, меў траіх дзяцей. З ёй нажыў яшчэ трое і зноў аўдавеў. Ён узяў на сябе клопат па выхаванню дзяцей, умеў рабіць і жаночую, і мужчынскую работу. А бліны і пышкі выпякаў такія смачныя, што суседскія жанчыны прыходзілі да яго павучыцца кулінарнаму майстэрству.
Пракацілася па шляху вайна, уварвалася ў жыццё кожнага чалавека горам і слязьмі. Зводны брат Еўдакіі, старшы лейтэнант Аляксандр Драздоў служыў да вайны ў Каўнасе. На пачатку яе адразу трапіў на фронт, апынуўся ў акружэнні. Не хацелася яму ўспамінаць, як дайшоў пякельнымі шляхамі да роднага котлішча. Толькі не меў права ў такія хвіліны адседжвацца дома кадравы ваенны. Па першай магчымасці ён наладзіў сувязь з партызанамі і пайшоў у атрад брыгады С. Жуніна. А ў хуткасці партызанам стаў і другі брат Еўдакіі, Міхаіл.
Пра тое, што сям’я Драздовых – партызанская сям’я, даведаліся ворагі. У першы раз, калі ў хату ўварваліся паліцаі, Еўдакія з сястрой паспелі ўцячы і схвацца ў падпечку ў суседзяў. Старога бацьку забралі і павезлі ў турму ў Круглае. Вынеслі з хаты і пагрузілі на калёсы ўсё нажытае дабро, забралі жывёлу.
На наступны дзень дзяўчаты вярнуліся ў хату і таксама трапілі ў лапы здраднікаў.
— Спачатку прывезлі нас у гестапа ў Круглае, пасля пераправілі ў Талачын, — успамінае Еўдакія Елісееўна. – Святло ад полымя ў печы кладзецца на яе твар, па маршчынках сцякае скупая горкая сляза. – Колькі таго жыцця адпушчана чалавеку, а перажытага на два вякі з ліхвой хапіла б.
З Талачына перавезлі ў Барысаў. Да гэтай пары перад вачыма цагляныя шэрыя сцены, жалезныя глухія дзверы, маленькія вокны, праз якія амаль не пранікала святло. Бляшанкі з-пад кансерваў на ўваходзе: у іх зняволеным налівалі ежу, стогны пабітых, скалечаных людзей і вокрыкі нелюдзяў, кроў на сценах. Кожную раніцу пад вароты пад’язджаў “чорны варанок”. Ён вазіў арыштаваных на допыт.
Вазілі на допыт і пятнаццацігадовую Дусю. Білі моцна. І да гэтай пары ные на перамену надвор’я адбіты бок. Пратрымалі дзяўчат у Барысаўскай турме больш за паўгода. Была ўжо зіма, калі вывелі з-за кратаў. Спачатку везлі ў закрытай машыне, пасля пагрузілі ў таварняк, не раўнуючы, як скаціну. Для важных патрэб на ўсіх адзін паставілі ў таварняку цэбар, і ў дарозе зусім не кармілі. А везлі недзе больш тыдня. Часта таварняк бамбілі, але палонных з яго і ў час бамбёжкі не выпускалі. Кожны раз ім думалася, што ўсё – канец жыццю. Спыніліся ў горадзе Люкенвальдзе. Там палонных вязняў размясцілі ў бараках, абнесеных калючым дротам. Пад канвоем ганялі на завод. Еўдакія стаяла за такарным станком больш чым па паўсутак. Многія падалі, не вытрымлівалі здзекаў, і тады ворагі іх дабівалі. Кармілі вязняў цёртай бручкай. Адзін раз у суткі давалі маленькі кавалачак хлеба і адзін раз у тыдзень параную ў мундзірах бульбу. Старэйшая сястра шкадавала Еўдакію і аддавала ёй некалькі сваіх бульбін. Падтрымка дапамагала выжыць.
— Да гэтай пары дзіўлюся, як гэта засталіся мы жывыя, — Еўдакія Елісееўна зноў змахнула няпрошаную слязу, — вызвалілі нас амерыкан-скія войскі, накармілі – мы ж столькі часу сапраўднай ежы не бачылі. Пасля пераправілі на радзіму. Вярнуліся ў родную вёску худыя, знясіленыя, але, дзякуй Богу, жывыя.
Крыху аправіўшыся, Еўдакія па-ехала ў Магілёў да сястры, уладкавалася на працу на швейную фабрыку імя Валадарскага.
— Многае не збылося, таму што вайна ўмяшалася ў жыццё. – Еўдакія Елісееўна ўздыхае, паўтараючы гэтыя словы.– Я вось марыла, каб вучыцца, а яна памяшала, пасля вайны ўжо было не да вучобы. Хацела я вывучыцца і ў арміі служыць, вельмі ўсё вайсковае люблю. І цяпер, калі парад вайсковы па тэлевізары паказваюць, не магу адарвацца ад экрана, усё гляджу. – Яна змаўкае на хвіліну, каб суладаць з думкамі. – І муж у мяне быў ваенны. Старшы сяржант Іван Зыкаў праходзіў звыштэрміновую пісарам пры штабе. Там, у Магілёве мы пазнаёміліся і згулялі вяселле. Пасля я ўгаварыла яго пераехаць у вёску. Добра мы жыццё пражылі. Іван меў залаты характар і залатыя рукі. Гэта ён сам сваімі рукамі гэтую хату пабудаваў, усё давеў да ладу. Паважалі і цанілі яго на вузле паштовай сувязі, дзе ён працаваў спачатку старшым тэхнікам радыёвузла, а пасля начальнікам. Дваіх дачушак выгадавалі мы з Іванам. Наталля і Людміла жывуць у Магілёве. Маю траіх унукаў, якія на канікулы да мяне ў вёску прыязджаюць. Асабліва Саша, яму чатырнаццаць, любіць бываць у мяне. І мне з ім цікава, сум знікае. Але ўсё роўна цяжка прымірыцца з тым, што няма на свеце майго Захаравіча. Чатырнаццаць гадоў ужо нішто не можа запоўніць той пустоты, што засталася пасля яго смерці.
— А да дачок пераехаць не жадаеце? – задаю пытанне.
— Не, пакуль сілы ёсць, хачу быць у сваёй хаце, — прамовіла пераканаўча Еўдакія Елісееўна і зноў падкінула ў печ паленцы, успыхнула полымя. І мне не хацелася пакідаць утульную хату і гаваркую гасцінную бабулю. Але чакала яшчэ сустрэча і з Нінай Гаўрылаўнай Чарняковай. Таму пажадаўшы здароўя і дабрабыту ў новым го-дзе, паспяшалася развітацца.
… Хата Ніны Чарняковай, дзе яна пражывае разам з дачкой Тамарай, амаль крайняя ў вёсцы, і да яе спатрэбілася вяртацца назад праз вёску. Ніна Гаўрылаўна спачатку вельмі расхвалявалася, цяжка і ёй успамінаць сваё мінулае. У нямеччыну яна трапіла зусім па-іншаму, чым Еўдакія Зыкава, але і ёй з ліхвой давялося паспытаць гора.
— У Германію мяне забіралі двойчы, — нарэшце, гаспадыня крыху супакоілася і пачала гаварыць. – У першы раз учынілі ў вёсцы паліцаі аблаву на моладзь. Схапілі і мяне, пасадзілі на калёсы, а маці ўхапілася за іх рукамі, галосіць і не адпускае. Тады паліцай з усяе сілы перацягнуў яе некалькі разоў пугай па спіне і па руках і пагнаў каня. Але ў дарозе я захварэла на тыф і з Талачына мяне адпусцілі дадому.
Ішоў ужо 1943 год, і ў вёску зноў наехалі здраднікі, сабралі моладзь і пагналі чысціць магістраль ад снежных заносаў. Мы і падумаць не маглі, што назад у вёску не вернемся. Нас было чацвёра дзяўчат з Новага Радча: Ева Цішурова, дзве Веры Драздовых і я. Завезлі нас у Талачын, пагрузілі ў таварняк і пачаўся наш гаротны доўгі шлях у нямеччыну. Ехалі больш тыдня і за гэты час толькі адзін раз канваіры пры стаянцы ў якімсьці тупіку прыадчынілі дзверы таварняка і кінулі некалькі кавалкаў хлеба. А мы дзялілі яго па крошачцы, змешваючы са слязьмі. Прывезлі вязняў у невялікі гарадок, дзе пачалі разбіваць па групах.
Мы ўвесь час галасілі, учапіўшыся адна за адну, і казалі, што мы сёстры, прасілі не разлучаць.
Ім пашанцавала: не разлучылі, адправілі працаваць падсобнымі рабочымі на кухню, дзе гатавалі ежу для ваеннапалонных. На іх плечы лягла самая цяжкая праца: калолі дровы, насілі ваду, мылі падлогу, пасуду. Поварам на кухні працаваў француз, які шкадаваў і тайком падкормліваў вязняў.
І яшчэ ў адным ім пашанцавала: у гаспадара кухні быў знаёмы немец, які знаходзіўся на той час у Круглым. Дзяўчаты пісалі пісьмы родным, а той слаў іх немцу, які перадаваў пасланні ў родныя хаты вязняў.
— Таму дома ведалі, што мы жывыя, а мы ведалі, што адбываецца ў вёсцы, — казала Ніна Гаўрылаўна, выціраючы вочы. Яна гэтаксама, як і Еўдакія Елісееўна, не можа ўспамінаць той час без слёз. – Вызвалілі нас амерыканцы ў 1945 годзе. Мы, чацвёра, усе разам і дамоў вярнуліся. Няма ўжо ў жывых дзяўчат, якія разам са мной у палоне былі. Адной мне са сваімі ўспамінамі жыць. Бацька мой у вайну загінуў, маці засталася жывая, дачакалася дачку. Брат Пётр таксама вярнуўся з фронту .
І я тут, у Новым Радчы, замуж выйшла, працавала спачатку ў калгасе, пасля санітаркай у ЦРБ, муж кавалём быў у гаспадарцы. Выгадавалі мы разам з ім сына і дзвюх дачок. Міхаіл жыве ў Сянно Віцебскай вобласці, Людміла — у Круглым, а Тамара мяне даглядае. Я і не прыкмеціла, як жыццё прамільгнула. Ніна Гаўрылаўна замоўкла на хвіліну, каб зноў сабрацца з думкамі, бо тое мінулае ў яе быццам цяжкае каменне на сэрцы, не скінуць гэты груз шмат гадоў.
— Вайна праклятая! Колькі лёсаў яна паламала, пакалечыла, колькі жыццяў адабрала.
Ніна Гаўрылаўна праводзіла мяне да дзвярэй. Я зноў апынулася на заснежанай вясковай вуліцы. Снег ляпіў у твар, дзьмуў вецер, але цяпер ён здаваўся не такім калючым, а чысты снег радаваў. Я не магла ўявіць сабе той час, калі па гэтай ціхай вулачцы грукаталі каваныя боты, але добра разумела словы дзвюх былых вязняў, яны быццам ляцелі ўслед за мной разам з завірухай: добра жыць на свеце ў любое надвор’е, калі ў міры, калі без вайны!
С. ВАРАПАЕВА.